На краудфандынгавай пляцоўцы Ulej працягваецца кампанія «Галасы Утопіі»: вы можаце замовіць пяць кніг Святланы Алексіевіч, якія ўпершыню будуць выдадзеныя на беларускай мове без цэнзарскіх правак. Неабходная мінімальная сума для рэалізацыі праекта ўжо сабраная, але кампанія працягваецца, таму ў вас яшчэ ёсць шанец стаць першымі, хто ўбачыць вынікі вялікай працы па выданні гэтага пяцітомніка па-беларуску.
«Культпросвет» сустрэўся з Сяргеем Дубаўцом, перакладчыкам кнігі «Час сэканд-хэнд», каб даведацца, якім чынам адбывалася праца над беларускамоўнымі «Галасамі Утопіі».
Сергей, каким образом между переводчиками распределялись книги?
Я, відаць, быў апошні, каму прапанавалі перакладаць, таму мне дасталася самая тоўстая кніга. Ясна, што былі нейкія перавагі, напрыклад, ва Уладзіміра Арлова была свая гісторыя, звязаная з Чарнобылем, таму ён выбраў «Чарнобыльскую малітву». Але выйшла так, што кніга «Час сэканд-хэнд» і была найбольш цікавай для мяне. Па-першае, гэта тая самая кніга, за якую Алексіевіч і атрымала Нобелеўскую прэмію, па-другое, яна вельмі разнапланавая, гэта не адзін строга тэматычны тэкст, там ёсць усё: і гісторыі кахання, і гісторыі самагубства, і той жа Чарнобыль, і той жа Афганістан — усё сабранае ў адно.
Сколько времени занял весь процесс перевода, редактуры, корректуры?
Уся праца над выданнем перакладаў адбывалася на працягу двух гадоў. Прычым сам пераклад заняў недзе паўгода, у астатні час выдавецтва займалася арганізацыйнымі пытаннямі. Ясна, што гэта не асноўная мая праца, таму я перакладаў у вольны час, але гэта была праца, якую я рабіў з задавальненнем.
Насколько я знаю, все переводчики, вовлеченные в этот проект, редактировали переводы друг друга. Сильная ли это была редактура?
Рэдактура была не сільная, і некаторыя супярэчнасці так і засталіся супярэчнасцямі. Але дзякуючы гэтай скрыжаванай рэдактуры перакладу, канчатковы вынік — гэтыя пяць кніг — набывае больш цэльны выгляд: адныя і тыя ж людзі варацца ў адным катле, і гэта як быццам праца аднаго перакладчыка.
Была ли какая-то общая терминология, согласованная со всеми переводчиками?
Канешне, мы кансультаваліся адзін з адным, але я б не называў гэта тэрміналогіяй, хутчэй, інтэрпрэтацыяй пэўных словаў. Напрыклад, у беларускай мове ёсць словы «каханне» і «любоў». У Алексіевіч па-руску гэта ўсё, зразумела, «любовь». Груба кажучы, па-беларуску «каханне» — гэта любоў з сэксам. І, напрыклад, калі жанчына распавядае сваю гісторыю пра любоў да Бога і пра сваю любоў да зэка-забойцы, які пажыццёва сядзіць на зоне, яна гаворыць жывой мовай, у яе гэта пераплывае адно ў адно, яна гаворыць «любовь», «любовь», «любовь», а ты павінен злавіць нейкую грань, калі гэта «любоў», а калі «каханне», і гэта ўжо не так проста.
Засталася нявырашаная супярэчнасць з савецкімі песнямі — ці трэба іх перакладаць. Мая пазіцыя такая: гэта пераклад з адной мовы на другую, трэцяй мовы тут няма. Калі б гэтыя песні былі па-французску, зразумела, мы б пакінулі іх па-французску. Адкуль гэта ідзе? Людзі памятаюць гэтыя песні з дзяцінства, «Широка страна моя родная…» спявалі мільёны, і гэтыя песні набылі для іх пэўнае сакральнае значэнне. І гэтая сакральнасць замінала гэта перакласці — яны баяліся, што пры перакладзе сакральнасць страціцца. Але, па-першае, гэтай сакральнасці для сённяшняй моладзі ўжо няма, па-другое, гэта зусім не шэдэўры, каб над імі трэсціся, і, па-трэцяе, зноўку скажу: гэта не трэцяя мова, таму ўсё, што па-руску, павінна стаць па-беларуску — гэта проста прынцып прафесіі перакладчыка, інакш мы даём нейкі недароблены прадукт.
Относительно предыдущих переводов своих книг Светлана Александровна сказала, что «издания на белорусском были, но не было хороших». Что не так с переводом «Время секонд-хенд», который вышел в 2014 году?
Я думаю, што мінулы пераклад кнігі «Час сэканд-хэнд» рабіўся хутка, там, дарэчы, захавалі сакральнасць савецкіх песень, не пасягнулі… У мяне стаяла трошкі іншая задача: мне трэба было не столькі зрабіць інфарматыўны пераклад, колькі перакласці менавіта Алексіевіч. Хоць там і сотні галасоў гучаць, але ўсё ж такі гэта адзін голас, адна інтанацыя, адна прасодыя. Я, скажам, чую гэты тэкст голасам Алексіевіч. І мне трэба было перакласці гэты голас, таму што, як не дзіўна, у перакладзе словы — гэта не самае галоўнае. У перакладзе галоўнае тое, што за словамі, паміж словамі, паміж літарамі… Пераклад — гэта перастварэнне, і мне хацелася перастварыць гэта, але па-беларуску, залезці ў глыбіню гэтага тэксту, убачыць, што там хаваецца, разгледзець усё гэта. На маю думку, ранейшыя перакладчыкі такіх задач не ставілі, іх задача, хутчэй за ўсё, была даць гэтую кнігу па-беларуску: вось яна па-руску, а вось па-беларуску. А мне хацелася даць па-беларуску Алексіевіч, каб там захавалася аўтарская інтанацыя і сэнсы.
Я, напрыклад, зразумеў, чаму гэтая кніга ніколі не будзе вельмі папулярнай у Расіі, хоць яна і напісаная па-руску. Я зразумеў, чаму ў Расіі не ацэняць гэтую Нобелеўскую прэмію. Таму што ў заходніх чытачоў, чытачоў па ўсім свеце першая рэакцыя: «Гэта жах, гэта кашмар! Гэтага не можа быць!» Гэта так моцна ўражвае, што з чалавекам такое можа адбывацца ў грамадстве. Для расіяніна гэта не жах, не кашмар. Там і ў кіно такое паказваюць. Быў такі фільм «Дурак» — страшны фільм. І вось ідзеш і думаеш, чаму ён не забаронены ў Расіі — там жа ёсць цэнзура… А пасля думаеш, што там жа нічога няма страшнага — гэта наша нармальнае жыццё. І таму, можа быць, атрымалася такая парадаксальная рэч, што гэтая кніга, напісаная па-руску, па-руску не прагучыць. Вось па-беларуску яна прагучыць з большай сілай. У Беларусі, у беларусаў ёсць гуманістычная традыцыя, і ніхто не глядзіць на чалавека як на гарматнае мяса. Усе — ад старых да малых — па-іншаму ставяцца да чалавечага жыцця, у большай ступені так, як ставяцца ў цывілізаваным свеце, чым так, як ставяцца ў Расіі: «бабы новых нарожают». У гэтага ёсць свае прычыны, якія ідуць яшчэ з Сярэднявечча, калі ўся Еўропа праходзіла эпоху гуманізму, а ў Расіі ў гэты час была тыранія, і свая гуманістычная традыцыя не напрацавалася. У Беларусі, тады Вялікім княстве Літоўскім, дзе развівалася навука, з’яўляліся першыя ўніверсітэты, кнігадрукаванне, буяла палемічная літаратура, цана чалавечага жыцця замацавалася, а ў Расіі не. Гэта такое самае простае схематычнае тлумачэнне, чаму гэта кніга па-руску не прагучыць, а па-беларуску прагучыць. І гэта таксама была адна з маіх унутраных задач, чаму яе трэба перакласці.
Читала ли Светлана Александровна новые переводы?
Наколькі мне казалі, чытала.
У нее были какие-то замечания?
Не.
Есть ли с эмоциональной точки зрения отличия в работе над переводом книги автора, который уже не сможет его прочитать, или того, кто может как-то повлиять на процесс перевода?
У свой час я быў рэдактарам і выдаўцом трох апошніх раманаў Алеся Адамовіча па-беларуску, калі яго ўжо не было ў жывых. І я не магу сказаць, што гэтыя дзве сітуацыі можна эмацыйна параўноўваць: што цяжэй, а што лягчэй. Ступень адказнасці, з якой ты падыходзіш да гэтай работы, аднолькавая і вельмі высокая. Ты мусіш зрабіць твор — не проста кнігу, не проста тэкст, а менавіта твор. Гэта не павінна быць проста перакладам. Гэта не пераклад. Гэта перастварэнне. Гэтая кніга з’яўляецца ў іншай моўнай культурнай сітуацыі з голасам, з інтанацыяй аўтара, але гучыць ужо па-беларуску.
Валентин Акудович в одном из интервью сказал: «Самым складаным было ўвесь час пільнаваць, каб у пераклад не трапіла ўласна беларуская мова з яе выразна адметным слоўнікам і апрычонымі моўнымі структурамі. Бачыце, тады не толькі Расія, але гэтаксама і Беларусь гаварыла выключна руска-савецкім слэнгам…»
Я жыў у БССР у савецкія часы і магу сказаць, што вёска гаварыла па-беларуску, а горад гаварыў на трасянцы, таму што горад — гэта была ўчарашняя вёска. Але адметнасць савецкай мовы была ў канцылярыце, у нас і зараз у бюракратыі хапае гэтага. Чаму, напрыклад, у міліцыі кажуць «присаживайтесь», а не «садитесь»? І гэта ўсё вельмі важна для захавання каларыту эпохі, таму гэта ўсё, безумоўна, заставалася. Нейкіх каларытных беларускіх словаў, якія нясуць дадатковую эмацыйную нагрузку, зразумела, я туды не ўводзіў. Гэта ідзе нават не ад нацыянальнага каларыту, а ад эмацыйнай нагружанасці словаў. Калі слова нейтральнае, яно перакладаецца як нейтральнае. Калі яно трошкі цяплейшае, яно перакладаецца цяплейшым, гарачае — гарачым. Ёсць эмацыйная лексіка і руская, і беларуская. Можна сказаць «ударыў», можна «ўрэзаў», можна сказаць «улупіў»…
Когда начиналась краудфандинговая кампания, верили ли вы в ее успех на сто процентов?
Шчыра скажу, не многа пра гэта думаў. Проста гэта ўсё рабілася на такім уздыме, а я вельмі люблю такія сітуацыі: калі ёсць уздым, калі збіраюцца людзі, калі ў іх гараць вочы, тады ўсё атрымаецца. Галоўнае, каб вось гэты нерв пайшоў, каб праз гэтых людзей пайшоў ток, тады пачне працаваць электрастанцыя і ўсё заўсёды атрымаецца.
Как вам кажется, имела бы кампания такой же успех, если бы, например, новые переводы по-прежнему издали с цензурой?
Так. У Беларусі зараз адбываецца даволі шырокая кампанія за тое, каб у нас з’явілася вышэйшая адукацыя на беларускай мове, за тое, каб у нас былі беларускамоўныя садкі, каб школы былі не толькі рускамоўныя, але і беларускамоўныя, а тыя беларускамоўныя, што ўжо ёсць, не былі фіктыўныя. І на гэтым энтузіязме людзі ўспрымаюць тое, што беларуская пісьменніца атрымала Нобелеўскую прэмію — гэта ўжо значыць, што яе творы будуць вывучацца, што дзеці ў больш дарослым узросце будуць яе чытаць. І гэтыя кнігі павінны быць у бібліятэках, каб кожны мог іх прачытаць. Мне здаецца, што галоўны матыў быў адукацыйны, я бачу, што людзі ахвотна адгукаюцца і на іншыя адукацыйныя праекты.
